गणेशोत्सव हा महाराष्ट्र आणि भारताच्या काही भागात मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जाणारा एक चैतन्यशील आणि आनंददायी सण आहे. महाराष्ट्रातील गणेशोत्सव | Ganesh Festival  हा पाहण्यासारखा असतो . हिंदू धर्मात गणपतीला (गणेश) फार महत्वाचे स्थान आहे.सर्व प्रकारच्या शुभ कार्यात सर्वप्रथम गणपतीचे पूजन केले जाते. शिव पार्वतीचा पुत्र गणपतीला विद्येचे दैवत मानले जाते.

महाराष्ट्रातील गणेशोत्सव | Ganesh Festival   हा उत्सव भाद्रपद शु.चतुर्थीपासून ते अनंत चतुर्थी असा हा ११ दिवस चालणारा उत्सव अनंत चतुर्थीला गणपतीच्या विसर्जनाने या उत्सवाची सांगता होते. .महाराष्ट्र,गुजरात आंध्रप्रदेशात हा सण मोठ्या जल्लोषात  साजरा केला जातो. साधारणत ऑगस्ट,सप्टेंबर  महिन्यात गणेश चतुर्थी येते. घराघरात गणपतीची मूर्ती आणून घर सजवले  जाते,आकर्षक सजावट,मखर मध्ये गणपती मूर्तीची स्थापना केली जाते. ११ दिवस मोठ्या भक्तिभावाने पूजा केली जाते.या काळात रोज सकाळी व संध्यकाळी गणपतीची आरती म्हंटली जाते, मोदकाचा प्रसाद दिला जातो.अकरा दिवसांनी म्हणजे अनंत चतुर्थीला मूर्तीचे नदीत किवा तलावात विसर्जन केले जाते व गणपती बाप्यापा ला पुढच्या वर्षी लवकर येण्यासाठी निरोप दिला जातो आणि या उत्सवाची सांगता होते

गणेशोत्सवाचा इतिहास | महाराष्ट्रातील गणेशोत्सव | Ganesh Festival

गणेशोत्सवाची परंपरा फार प्राचीन आहे.१९८३ मध्ये भारतीय स्वातंत्र्य सेनानी आणि समाजसुधारक लोकमान्य बाळगंगाधर टिळक यांनी या उत्सवाला सामाजिक आणि सार्वजनिक स्वरूप दिले. ब्रिटीश राजवटीच्या काळात भारतीयांना एकत्र आणून राष्ट्रवादाची भावना जागृत करण्यासाठी टिळकांनी गणेशोत्सवाच्या सार्वजनिक आयोजनाची सुरवात केली. त्यामुळे गणेशोत्सव फक्त धार्मिक सण न राहता तो सामाजिक आणि सांस्कृतिक एकतेचा प्रतिक बनला आहे . गणेश चतुर्थीला गणपतीची प्रतिष्ठापना केल्यानतर काही लोक दीड दिवसांनी,काही पाच,सात किवा अकराव्या दिवशी गणपतीचे विसर्जन करतात.

गणेशोत्सवाचे धार्मिक महत्व | महाराष्ट्रातील गणेशोत्सव | Ganesh Festival

गणपती(गणेश)हे आराध्यदैवत आहे. गणेशोत्सवाचे धार्मिक महत्व खूप आहे. गणपतीला हिंदू धर्मात शुभतेची आणि बुद्धीची देवता मानले जाते.गणपती हा विघ्नहर्ता आहे.सर्व अडचणी  दूर करणारा आणि नवीन कामांना यशस्वी करणारा मानला जातो. गणेशोत्सवामध्ये घरांमध्ये आणि सार्वजानिक ठिकाणी गणेशाची सुंदर मूर्ती स्थापन केली जाते.भक्त गणपतीची रोज पूजा,आरती करतात.त्यांना मोदक,दुर्वा आणि जास्वंदीची फुलेअर्पण करतात.घरांमध्ये आणि मंडपांमध्ये गणेशाच्या स्थुती मध्ये भजन आणि स्तोत्र म्हंटले जातात.काही ठिकाणी गौरी बसवतात त्यांची पूजा केली जाते. कोणतेही  शुभकार्य  सुरु करण्याच्या अगोदर  गणपतीची पूजा केली जाते.हा सण देवतेची उपासना आणि जीवन ,एकत्रता आणि सांस्कृतिक वारसा साजरा करण्याबद्दल आहे.

पुण्यातील गणेशोत्सव | महाराष्ट्रातील गणेशोत्सव | Ganesh Festival

पुण्यातील मानाचे पहिले पाच गणपती :

१. कसबा गणपती (पुण्याचे ग्रामदैवत आहे)

हा गणपती एका दगडी  गाभार्यात असून तांदळा स्वरुपात आहे.तांदळा म्हणजे हाथ-पाय वगेरे अवयव नसणारी मुखवटाजा मूर्ती .पुणे शहरात अश्या प्रकारच्या मूर्तीचे हे एकमेव देऊळ असावे.जिजाबाई म्हणजेच छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या आई यांनी हे देऊळ बांधले आहे.या गणपतीला पुण्यात प्रथम पूजेचा व ग्रामदैवताचा मान आहे.

२. तांबडी जोगेश्वरी गणपती

१८८३ साली भाऊ बेंद्रे यांनी तांबडी जोगेश्वरी सार्वजनिक गणेशोत्सव मंडळाची स्थापना केली.तांबडी जोगेश्वरी ही देवी पुण्याची ग्रामदेवता मानली जाते.तिच्या परिसरातील हि गणेश मूर्ती असल्याने त्याला देवीच्या नावाने ओळखले जाते. शारदीय नवरात्र उत्सवकाळात तांबडी जोगेश्वरी देवीच्या दर्शनाला भाविक येतात.हि देवी आणि येथील गणपती हि दोन्ही दैवते भाविकांची श्रद्धास्थाने आहेत.

3.गुरुजी तालीम गणपती

पुणे शहराच्या इतिहासातील हिंदू मुस्लीम ऐक्य यासाठी प्रोत्साहन देणारा हा गणपती आहे.या गणपतीला मानाचे तिसरे स्थान आहे.कुस्तीच्या आखाड्यातील सदस्यांनी सुरु केलेला हा गणेशोत्सव आहे.

४.तुळशीबाग गणपती

पुणे शहरातील आकाराने आणि उंचीने मोठी असलेली गणेशाची मूर्ती असल्याने हा गणपती भाविकांचे आकर्षण आहे.तुळशीबाग समूहातील व्यापारी समूहाचा हा गणपती आहे.या गणपतीला   मानाचे चौथे स्थान आहे

5.केसरीवाडा गणपती

गणपती उत्सवाला भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यात सार्वजनिक स्वरूप देणाऱ्या लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक यांच्या केसरीवाडा येथील गणेशोत्सव म्हणून या गणपतीला विशेष महत्व आहे.

पुण्यातील प्रसिद्ध दगडूशेठ हलवाई गणपती मंदिर 

महाराष्ट्रातील गणेशोत्सव | Ganesh Festival म्हंटले तर पुण्यातील दगडूशेठ गणपतीचे नाव हमखास घेतले जाते पुण्यातील प्रसिद्ध असलेले दगडूशेठ हलवाई गणपती मंदिर हे लाखो भाविकांचे श्रद्धास्थान आहे. हे मंदिर १२७ वर्ष जुने आहे.हि मूर्ती रत्नजडीत शुद्ध चांदीची आहे आणि तिला  इच्छापूर्ती  गणेश सुद्धा म्हणतात. मंदिराची स्थापना १८९३ मध्ये श्री .दगडूशेठ हलवाई यांनी केली होती. त्यांनी आपल्या मुलाच्या मृत्यू नंतर हे मंदिर बांधले .दगडूशेठ हलवाई हे एक प्रसिद्ध हलवाई होते आणि त्यांचे नाव त्यांच्या मिठाईमुळे प्रसिद्ध झाले. मंदिरातील गणेशमूर्ती अत्यंत सुंदर आहे,आणि तिच्या सोनेरी अलंकारांनी ती अधिक भव्य दिसते.

मुंबईचे मानाचे गणपती

१. मुंबईचा राजा

मुंबईचा राजा ,गणेश गल्ली (लेन)मध्ये,लालबागचा राजा पासून फक्त दोन लेन दूर आहे आणि खूप लोकप्रिय देखील आहे.मंडळ दरवर्षी नवनवीन थीमसाठी प्रसिद्ध आहे.१९२८ मध्ये गिरणी कामगारांच्या फायद्यासाठी ह्या मंडळाची स्थापना करण्यात आली त्यामुळे ती परिसरातील सर्वात जुनी मूर्ती बनली.

२.लालबागचा राजा

महाराष्ट्रातील गणेशोत्सव | Ganesh Festival मध्ये   लालबागचा राजा या गणपतीला विशेष महत्व आहे. लालबागच्या राजाची स्थापना इ.स.१९३४ साली करण्यात आली.कोळी समाजाच्या नवसाला पावलेला गणपती म्हणून सर्वप्रथम प्रसिद्ध झाला.लालबागचा राजा मुंबईतल्या भाविकांच श्रद्धास्थान आहे.लालबागचा राजा गणेशाची रचना रत्नाकर कांबळी यांनी केली होती. कांबळी कुटुंबीय गेल्या ८७ वर्षापासून गणेशमूर्ती बनवत आहेत.लालबागच्या राजा ची मूर्तीची उंची १४ फुट आहे.

3.चिंचपोकळीचा चिंतामणी

मुंबईतील चिंचपोकळी येथील दत्ताराम लाड मार्गावर चिंचपोकळीचा चिंतामणी गणपती प्रसिद्ध आहे. १९२० या साली या गणपतीची स्थापना करण्यात आली. या गणपतीच वैशिष्ट्य म्हणजे १९५९ पासून या गणपतीच्या मूर्तीचा आकार एकच ठेवण्यात आला आहे. चिंचपोकळीचा चिंतामणी हे एक जागृत स्थान आहे.

४.GSB सेवा गणेश  मंडळ

GSB सेवा गणेश मंडळ मूर्ती मुंबईचा सोन्याचा गणेश म्हणून ओळखली जाते.मूर्ती शुद्ध सोन्याने सजवलेली आहे.ही गणेशमूर्ती उत्सवाच्या पहिल्या पाच दिवसांसाठीच राहते.हे मंडळ सर्वात श्रीमंत मंडळ म्हंटले जाते.

५.खेतवाडीचा गणराज

पुरस्कारप्राप्त खेतवाडीचा गणराज हा मुंबईतील सर्वात नेत्रदीपक गणपती मानला जातो.मंडळाची स्थापना १९५९ मध्ये झाली होती,परंतु २००० मध्ये त्याला प्रसिद्धी मिळाली,जेव्हा त्याने ४० फुट उंच भारतीय इतिहासातील गणेश मूर्ती बनवली.मूर्ती अस्सल सोन्याच्या दागिन्यांची सजलेली आहे आणि हिर्यांनी सजलेली आहे.

गणेश उत्सव कोकणातला | महाराष्ट्रातील गणेशोत्सव |Ganesh Festival

कोकणातील गणेशोत्सव हा एक अनोखा आणि भव्य सोहळा आहे. गणेशउत्सवाची उत्सुकता कोकणवासियाना खूप आधीच लागलेली असते. गणेशउत्सव  कोकणवासीयांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे .कोकणातील गणेशोत्सवाची तयारी काही महिन्यांपूर्वीच सुरु होते.घर स्वच्छ केले जाते,नवीन कपडे,फुलांची सजावट  याची तयारी केली जाते .कोकणातील घरांमध्ये मूर्तीचे विविध प्रकार पहायला  मिळतात.काही घरांमध्ये पारंपारिक मातीची मूर्ती असते तर काही घरांमध्ये शाडूच्या मूर्तीची स्थापना केली जाते.

गणेशोत्सव काळात  कोकणातील जेवण  हे विशेष आकर्षक असते.गणपतीला नैवद्य दाखवण्यासाठी पारंपारिक पदार्थ बनवले जातात.उकडीचे मोदक,पुरणपोळी,लाडू,चिवडा,पातोळे बनवले जातात.गणेशोत्सवाच्या काळात कोकणात विविध सांस्कृतिक कर्यक्रम आयोजित केले जातात.नाटके,भजने,कीर्तन,संगीत मैफिली आणि लोककला यांचा समावेश असतो.

महाराष्ट्रातील गणेशोत्सव | Ganesh Festival 

गणेश उत्सव,संपूर्ण महाराष्ट्रात एक समानपणे साजरा केला जातो.मुंबई पुण्यासारख्या कॉस्मोपोलिटन शहरांमध्ये हा सण मोठ्या उत्साहाने साजरा केला जातो.लालबागचा राजा सारख्या प्रसिद्ध मूर्तीसह लाखो भक्तांना आकर्षित करणारे भव्य पंडाल आणि भव्य मूर्तींसाठी मुंबई ओळखली जाते. महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक केंद्र असलेले पुणे, शास्त्रीय संगीत आणि कलांवर लक्ष केंद्रित करून अधिक पारंपारिक  दृष्टीकोन राखते. पुण्यातील दगडूशेठ हलवाई गणपती हा त्याच्या समृद्ध इतिहासासाठी आणि कलात्मक वैभवासाठी प्रसिद्ध आहे. महाराष्ट्रातील गणेशोत्सव | Ganesh Festival हा गणेशउत्सव काळात अवघ्या महाराष्टात उत्साहाचे वातावरण असते

उत्सवांमध्ये या पदार्थांचे महत्व

हे खाद्यपदार्थ केवळ  पाककृतीच नाहीत  तर त्यांना धार्मिक महत्व देखील आहे कारण ते भगवान गणेशाला “प्रसाद”किवा देवी अर्पण केले जातात.असे मानले जाते कि हे पदार्थ अर्पण केल्याने देवता प्रसन्न होते आणि भक्तांना आशीर्वाद मिळतो.गणेश उत्सवदरम्यान हे खाद्यपदार्थ तयार करणे आणि सामायिक करणे हे समुदाय आणि एकजूट वाढवते.कुटुंबे आणि शेजारी प्रसाद सामायिक करतात ,एकतेचे प्रतिक आणि आशीर्वाद वाटणे.

गणेश उत्सवच्या पाककलेच्या परंपरा जितक्या भक्ती आणि प्रतीकारात्म्क आहेत तितक्याच या उत्सव आणि आनंदाविषयी आहेत.ते उत्सवाला एक चवदार परिमाण जोडतात,ज्यामुळे तो एक समग्र सांस्कृतिक अनुभव असतो.गणेश उत्सवामध्ये मोदक,पुरणपोळीचा नैवद्य ,पातोळे हे सर्व बनवले जातात.

सार्वजनिक गणेशोत्सव

सार्वजनिक गणेशोत्सवाची सुरवात टिळकांनी केली,यामुळे या सणाला सार्वजनिक महत्व प्राप्त झाले.मंडळांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर गणपतीची प्रतिष्ठापना केली जाते आणि भव्य स्वरुपात सजावट केली जाते.या मंडळामध्ये सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित केले जातात.मंडळे विविध सामाजिक कार्यातही सहभाग घेतात,जसे की आरोग्य शिबिरे ,रक्तदान शिबिरे, स्वच्छता अभियान इत्यादी.

पर्यावरणपूरक गणेशोत्सव

गणेशोत्सवाच्या वाढत्या लोकप्रियतेमुळे पर्यावरणार मोठा ताण पडत आहे. प्लॅस्टर ऑफ पॅरिस च्या मूर्तीमुळे जलप्रदूषण होत आहे. त्यामुळे आता पर्यावरणपूरक गणेशोत्सव साजरा करण्याकडे अनेक जण वळत आहेत. मातीच्या मूर्तीचा वापर,नैसार्घिक रंग,शाडूच्या मूर्ती,किवा इको-फ्रेंडली सजावट यांचा अवलंब केला जात आहे.यामुळे पर्यावरणाची हानी कमी होईल आणि गणेशोत्सव अधिक शाश्वत बनेल.

गणेशोत्सवाची आधुनिकता

गणेशोत्सवाची परंपरा कितीही जुनी असली तरीही आधुनिक काळातही त्याचे महत्व कमी झालेले नाही.आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे या सणाला नवी दिशा मिळाली आहे.सोशल मिडीयाच्या माध्यमातून गणेशोत्सवाच्या कार्यक्रमांची माहिती लोकांना मिळते.online गणेश आरती,पूजा आणि विसर्जनाचे थेट प्रक्षेपण केले जाते.यामुळे घरबसल्या भक्तांना गणपती बाप्पाचे दर्शन घेता येते.गणेशोत्सवाच्या काळात विविध कार्यक्रम ,कार्यशाळा ,शिबिरे आयोजिले जातात.

२०२४ ला गणेशोत्सव कधी आहे ? मुहूर्त?

२०२४ मध्ये गणेशोत्सव शनिवार 7 सप्टेम्बर गणेश चतुर्थी रोजी साजरा केला जाईल.गणपती स्थापनेसाठी शुभ  मुहूर्त सकाळी ११:०२ वाजता सुरु होईल आणि सायंकाळी १:३४ वाजता समाप्त होईल.

निष्कर्ष

गणेशोत्सव हा असा सण आहे जो प्रत्येकाच्या मनात एक विशेष स्थान निर्माण करतो. महाराष्ट्रातील गणेशोत्सव | Ganesh Festival हा केवळ धार्मिक सण नसून तो महाराष्ट्राच्या समृद्ध सांस्कृतिक परंपरेचा एक सुंदर भाग आहे.हा सण देवतेची उपासना आणि जीवन ,एकत्रता आणि सांस्कृतिक वारसा साजरा करण्याबद्दल आहे.गणेशोत्सवाच्या माध्यमातून लोक एकत्र येतात ,एकमेकांशी संवाद साधतात,आणि सामाजिक ,सांस्कृतिक आणि पर्यावरणीय जबाबदार्या स्वीकारतात .या सणाच्या निमिताने आपण सर्वांनी एकत्र येऊन  उत्साहाने पर्यावरणाची’ काळजी घेत हा सण साजरा करूया .

गणपती बाप्पा मोरया मंगल मूर्ती मोरया !!

FAQS

१.गणेशउत्सवाला सार्वजनिक व सामाजिक स्वरूप कोणी दिले ?

गणेशउत्सवाला सार्वजनिक व सामाजिक स्वरूप बाळगंगाधर टिळक यांनी दिले.

२.लालबागच्या राजाच्या मूर्तीची उंची किती फुट आहे?

लालबागच्या राजाच्या मूर्तीची उंची १४ फुट आहे.

3.कोणत्या गणपतीला नेत्रदीपक मानला जातो?

खेतवाडीच्या’ गणपतीला नेत्रदीपक मानला जातो.

४.२०२४ ला गणेशउत्सव कधी आहे?

२०२४ ला गणेशउत्सव 7 सेप्तेम्बेर ला आहे.

5.पुण्यातील प्रसिद्ध गणपती मंदिर कोणते?

पुण्यातील प्रसिद्ध गणपती मंदिर दगडूशेठ हलवाई मंदिर आहे.